Szacuje się, że celiakia pełnoobjawowa występuje u około 30-40% chorych. U pozostałych osób występuje w formie niemej, ukrytej – określana mianem celiakii skąpoobjawowej. Tym trudniej jest o właściwą diagnozę – objawy są często niespecyficzne, czasem występują pojedynczo i niejednokrotnie trudno jest je skojarzyć z właściwą przyczyną. Cechy charakterystyczne dla celiakii skąpoobjawowej są takie same jak w formie jawnej, jednak mogą występować pojedynczo oraz w mniejszym nasileniu. Warto zaznaczyć, że nieleczona celiakia może prowadzić do licznych powikłań zdrowotnych, do których możemy zaliczyć:

Jedynym sposobem leczenia celiakii jest stosowanie diety bezglutenowej przez całe życie!

• rak gardła, przełyku lub jelita cienkiego,

• nietolerancja laktozy,

• wrzodziejące zapalenie jelita czczego i krętego,

• schorzenia wątroby,

• bezpłodność,

• nawracające poronienia,

• porody przedwczesne,

• przedwczesna menopauza,

• osteoporoza i osteomalacja,

• patologiczne złamania,

• zaburzenia psychiczne.

Jakie są produkty dozwolone i zakazane w diecie bezglutenowej?

Stosowanie diety bezglutenowej oznacza eliminację z jadłospisu wszystkich produktów zawierających gluten oraz zawierających lub mogących zawierać śladowe ilości glutenu. W diecie bezglutenowej bezwzględnie zabronione jest spożywanie produktów zawierających pszenicę, żyto, jęczmień, owies*, a także pszenżyto i orkisz oraz wszelkich wyrobów z ich dodatkiem (Uwaga! – gluten jest często dodawany do produktów żywnościowych, które pozornie nie powinny mieć z nim nic wspólnego, dlatego ZAWSZE należy czytać etykiety ze składem produktów i NIGDY nie jeść niczego, czego składu nie znamy).

Słowo o owsie

* Owies jest zbożem, odnośnie którego powstało wiele wątpliwości. Wciąż trwają dyskusje odnośnie konieczności wyeliminowania go z diety bezglutenowej. Uważa się, że białko zawarte w owsie (awenina) nie powoduje reakcji immunologicznej typowej dla celiakii w stopniu takim jak białka pozostałych zbóż, w związku z czym dopuszczalne jest jego niewielkie spożycie. Niestety jednak w większości krajów (także w Polsce) owies jest silnie zanieczyszczony innymi zbożami i dlatego mimo wszystko konieczna jest jego eliminacja z diety. Niemniej jednak w sprzedaży dostępny jest specjalny, certyfikowany, bezglutenowy owies z Finlandii. Jego produkcja jest ściśle kontrolowana podczas siewu, zbioru, przetwarzania i dystrybucji. Spożywając go należy jednak pamiętać, że ok. 5% osób z celiakią nie zbyt dobrze go toleruje oraz że wprowadzając go do diety należy robić to stopniowo. Zwykły owies jest bezwzględnie zakazany w diecie bezglutenowej!

Bardzo ważnym jest uświadomienie sobie, że dokładne czytanie etykiet produktów żywnościowych może uchronić nas przed zatruciem glutenem.

Należy także mieć na uwadze, że dla osób cierpiących na nietolerancję glutenu spożycie choćby ŚLADOWYCH ilości tego białka może mieć dramatyczne skutki. Warto o tym pamiętać przygotowując posiłki dla osób będących na diecie – nawet używanie tych samych przyborów kuchennych i naczyń (o ile nie były bardzo dokładnie umyte) stanowi poważne zagrożenie. Zawsze bezpieczniej jest używać oddzielnych naczyń lub w pierwszej kolejności przygotować posiłek bez glutenu, a dopiero potem z glutenem. Sytuacje, kiedy przykładowo na jednej desce kroimy pieczywo z glutenem i bez glutenu dają niemal stuprocentową pewność, że „bezglutenowy” posiłek bezglutenowym już nie jest, a poczęstowana nim osoba doświadczy nie tylko klasycznych objawów zatrucia pokarmowego (jak biegunki, wymioty czy zaparcia), ale przez kilka kolejnych miesięcy będzie cierpiała na zaburzenia trawienia.

Poniższa tabela przedstawia listę produktów naturalnie wolnych od glutenu oraz tych, które zawierają gluten. Dodatkowo, wydzielone zostały produkty, które mogą zawierać gluten – ich skład jest zazwyczaj zależny od procesu produkcji i tego, w jaki sposób dany producent wytwarza konkretne produkty. Niemniej jednak, w każdym przypadku zawsze należy dokładnie czytać etykiety, zwracając szczególną uwagę na takie składniki jak: aromaty (w tym słodowy i aromat słodu jęczmiennego), białko pszenne, białko roślinne, dekstryna i maltodekstryna (jeśli pochodzi z pszenicy, a nie z ziemniaków), drożdże piwne, ekstrakt słodowy, ekstrakt słodu jęczmiennego, ekstrakt z kiełków pszenicy, ekstrakt z otrębów pszennych, glicerydy z kiełków pszenicy, maltoza, mąkka atta, mąka pszenna, mąka słodowa, mąka żytnia, ocet słodowy, skrobia, skrobia modyfikowana, skrobia pszenna, skrobia roślinna, stabilizator, słód, słód jęczmienny, syrop słodowy, wypełniacz.

Tabela przykładowych dań oraz produktów dozwolonych i zakazanych w diecie bezglutenowej

…

Obecnie na rynku pojawia się coraz więcej firm produkujących żywność bez glutenu, a ich wyroby są często dostępne w zwykłych sklepach spożywczych i supermarketach, a nie jedynie w sklepach z żywnością specjalnego przeznaczenia dietetycznego. Są już dostępne w sprzedaży mieszanki mąk bezglutenowych, bezglutenowy sos sojowy, bezglutenowe słodycze, bezglutenowe pieczywo, bezglutenowe piwo, bezglutenowe proszki do pieczenia, itp., itd. Zdarza się jednak, że firmy znakujące swoje produkty jako bezglutenowe wprowadzają swoich klientów w błąd, dlatego zachęcam do regularnej lektury badań Polskiego Stowarzyszenia Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej publikowanych na stronie internetowej Stowarzyszenia.

Diagnoza

Oznaczanie poziomu przeciwciał i biopsja jelita cienkiego

W przypadku podejrzenia celiakii należy przede wszystkim porozmawiać z lekarzem pierwszego kontaktu i omówić wszystkie alarmujące symptomy. W kolejnym etapie należy skonsultować się z gastroenterologiem, który zleci wykonanie badań serologicznych z krwi mających na celu oznaczenie przeciwciał:

• ⋅ przeciwko endomysium mięśni gładkich (EmA),
• ⋅ przeciwko transglutaminazie tkankowej (tTG),
• ⋅ przeciwko deamidowanej gliadynie (DGP/GAF).

Wymienione wyżej przeciwciała są specyficzne dla celiakii – jednak chociaż ich obecność potwierdza chorobę, to ich brak jej nie wyklucza. Wówczas do pełnego rozpoznania może być konieczne wykonanie biopsji jelita cienkiego – wykonuje się ją endoskopowo podczas gastroskopii. W pobranych w czasie biopsji wycinkach jelita ocenia się stopień zaniku kosmków. Zanik struktury kosmków jelitowych i obecność przynajmniej jednego z badanych przeciwciał we krwi sugerują, iż pacjent cierpi na celiakię. Należy jednak pamiętać, aby diagnostykę przeprowadzić zanim przejdziemy na dietę!

Badania genetyczne

W rozwoju celiakii największy udział mają allele kodujące antygeny HLA-DQ2 lub HLA-DQ8. Obecność tych antygenów występuje u 96% pacjentów chorych na celiakię. Zatem jeśli w genotypie pacjenta nie występują w/w antygeny, można praktycznie wykluczyć ryzyko celiakii.

Należy jednak mieć na uwadze, że u 30% osób zdrowych grupa alleli odpowiedzialnych za wystąpienie celiakii jest również obecna.

Zatem brak alleli kodujących antygeny HLA-DQ2 lub HLA-DQ8 z dużym prawdopodobieństwem wyklucza możliwość zachorowania na celiakię, ale pozytywny wynik badania nie stwierdza jednoznacznie, że jest się chorym na celiakię – potwierdza natomiast, że ma się genetyczne predyspozycje do jej wystąpienia.

Prowokacja

Lekarze, aby potwierdzić celiakię, zalecają czasem zastosowanie prowokacji – czyli kontrolnego wprowadzenia do diety glutenu po kilkumiesięcznym przebywaniu na diecie bezglutenowej – i obserwowaniu reakcji organizmu. Jeśli po przejściu na dietę zaobserwowano poprawę samopoczucia oraz negatywną reakcję na gluten po jego wprowadzeniu (objawy zatrucia pokarmowego), a także pogorszenie stanu zdrowia – jest to potwierdzeniem choroby trzewnej. Należy jednak pamiętać, aby prowokację zawsze robić pod kontrolą lekarza.

Leczenie

Po zdiagnozowaniu celiakii konieczne jest przejście na ścisłą dietę bezglutenową – stosowanie jej do końca życia to jedyne „lekarstwo”. Poprawa samopoczucia chorego po wprowadzeniu diety jest potwierdzeniem właściwej diagnozy (pełna regeneracja kosmków jelitowych może trwać nawet do kilku lat, ale lepsze samopoczucie jest zauważalne już po kilku tygodniach stosowania diety).

W sytuacji, gdy mamy do czynienia z dużym zanikiem kosmków jelitowych należy w początkowej fazie stosować także dietę bezlaktozową (wyklucza się produkty mleczne) i lekkostrawną.

Alergia i nadwrażliwość na gluten

Celiakia nie jest jedynym schorzeniem, w którym dieta bezglutenowa jest koniecznością i pomaga w walce z dolegliwościami.

Wykluczenie glutenu z diety jest lekarstwem również w następujących przypadku nadwrażliwości, alergii oraz choroby Dühringa.

Gluten jest jednym z najczęstszych alergenów, a u osób które są na niego uczulone może powodować wymioty, biegunki, wstrząs anafilaktyczny, pokrzywkę skórną, alergiczne zapalenie skóry, wodnisty katar, skurcz oskrzeli.

Poza celiakią i alergią wyróżniamy także nadwrażliwość na gluten, która powoduje niepokojące symptomy, jednak bez charakterystycznych dla celiakii przeciwciał we krwi (tTG i EmA) oraz bez podwyższonego poziomu IgE występującego przy alergii na pszenicę. U osób cierpiących na nadwrażliwość obserwuje się m.in. bóle brzucha, wysypki, egzemy, bóle głowy, przemęczenie, trudności z trawieniem,  nudności i wymioty.

W przeciwieństwie do celiakii, dieta bezglutenowa w alergii i nadwrażliwości może być stosowana tylko czasowo (a nie przez całe życie) w zależności od stanu pacjenta.

Choroba Dühringa

W chorobie Dühringa (skórnej postaci celiakii) charakterystyczne są pęcherzyki, grudki, rumień (często bardzo swędzące) umiejscowione najczęściej na kolanach, łokciach oraz okolicach kości krzyżowej, pośladkach, plecach, twarzy i skórze głowy. Niektórzy poza zmianami skórnymi cierpią także na różnorodne objawy ze strony przewodu pokarmowego, niedokrwistość, osłabienie, depresję, defekty szkliwa oraz nasilenie objawów po spożyciu leków lub pokarmów zawierających duże ilości jodu (m.in. po rybach i owocach morza). Podstawą leczenia choroby Dühringa jest ścisła dieta bezglutenowa stosowana przez całe życie.

Dania bez glutenu

Początkowo konieczność zmiany diety i wszystkich dotychczasowych przyzwyczajeń (bo „standardowa” dieta jest bogata w gluten) wydaje się niemożliwa do zrealizowania. Wiele osób obawia się, że nie będzie miała co jeść oraz że żywność bezglutenowa jest niesmaczna.

Zupełnie bezpodstawnie! Kuchnia pozbawiona glutenu niejednokrotnie jest smaczniejsza od tej „nafaszerowanej” glutenem, a ilość pomysłów na dania jest wręcz nieskończona – zachęcam do odwiedzania zakładki „Łakocie”, która jest przepełniona pomysłami na posiłki na każdą okazję.

Żywienie bez glutenu poza domem

Żywienie poza domem – na mieście czy w czasie wakacji bądź wyjazdów – bywa bardzo uciążliwe. Są jednak kraje, które bardzo dbają o osoby na diecie bezglutenowej i gdzie zawsze możemy być spokojni, że znajdziemy coś „dla siebie”. Miejsca, które warto odwiedzić ze względu na bezglutenowe menu – zarówno w Polsce, jak i w innych państwach – można znaleźć w zakładce „Podróże małe i duże”.

Znak przekreślonego kłosa 

• Znak przekreślonego kłosa to zastrzeżony znak towarowy i jego użycie bez licencji jest prawnie niedozwolone. Jest najbardziej rozpoznawalnym na świecie graficznym oznaczeniem żywności nie zawierającej glutenu. Prawa do znaku posiada Europejskie Zrzeszenie Stowarzyszeń Osób z Celiakią (AOECS). Na terenie naszego kraju Polskie Stowarzyszenie Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej ma wyłączne prawo do udzielania licencji na używanie znaku przekreślonego kłosa. Kupując produkt z tym znakiem możemy być pewni, że produkt jest regularnie badany, a firma poddawana jest konsumenckiemu audytowi przez stowarzyszenie. Należy jednak pamiętać, że „wiarygodny” znak przekreślonego kłosa jest tylko jeden, nie należy ufać podobnym oznaczeniom.

• Wskazówki

• Na dietę bezglutenową należy przejść po zdiagnozowaniu, że jest się chorym na celiakię – nie należy sugerować się żadną modą, gdyż osoby, którym spożywanie glutenu nie szkodzi, nie muszą eliminować go z diety.

  Z dietą trzeba nauczyć się żyć i mieć świadomość, że rygory diety obowiązują nas przez całe życie i bez żadnych najmniejszych odstępstw. Wprowadzenie nawet najmniejszych ilości glutenu do diety niszczy ponownie jelita i niweczy to, co osiągnęliśmy będąc na diecie.

  Wiedzę o diecie zdobywa się przez całe życie i dziś zdobyte informacje nie zawsze już nawet jutro są aktualne, toteż w szczególności należy aktualizować dane o produktach dozwolonych oraz zabronionych.

• • Wskazówki

Na co dzień musimy tak postępować, aby nie popaść w rutynę, będącą powodem najczęstszych błędów w diecie.

Stosując dietę bezglutenową musimy zapewnić sobie, a zwłaszcza rodzice dzieciom, aby codzienne posiłki były urozmaicone oraz bogate w składniki zawierające niezbędne witaminy oraz makro- i mikroelementy.

Powinniśmy poinformować nasze otoczenie, że jesteśmy na diecie bezglutenowej i że nasze odżywianie odbiega od przyjętych standardów, nasi bliscy powinni to zaakceptować i uwzględnić w kontaktach towarzyskich z nami.

• Wskazówki 

  Dokonując wyboru produktów spożywczych, musimy mieć pewność, że nabywamy żywność bezpieczną. Jeżeli nie jesteśmy pewni danego produktu, to nigdy go nie kupujemy, nie spożywamy też produktów nieznanych, którymi jesteśmy częstowani.

  Szukajmy kontaktu z osobami na diecie, gdyż poprzez wzajemną wymianę wiedzy i doświadczeń łatwiej nam będzie pokonać problemy związane z zastosowaniem diety.

  W maśle, dżemie, itp. (nabieranych ze wspólnego naczynia) mogą znaleźć się okruchy chleba – najbezpieczniej, gdy osoba chora na celiakię ma swoje osobne pojemniki z tymi produktami.

• Całować? Nie całować?… 

• 

• Kosmetyki również często zawierają gluten – szczególnie ważne jest zwracanie uwagi na te, które mogą mieć kontakt z ustami, np. pomadki, błyszczyki.

  Jeśli jesteśmy w związku, nasz partner nie musi być na diecie bezglutenowej – ale pamiętajmy bezwzględnie o tym, aby uważać z całowaniem! Jeśli nasz partner jadł gluten musimy zrezygnować z przyjemności oddawania się pocałunkom i najpierw dokładnie umyć zęby oraz usta.

• Wskazówki

• Leki bardzo często zawierają w składzie gluten – będąc u lekarza poinformujmy go przed wypisaniem recepty o tym, że jesteśmy na diecie bezglutenowej. Natomiast kupując leki bez recepty zawsze sprawdzajmy etykiety, często znajduje się na nich np. skrobia pszenna.

  Badania nad dietą, nowymi produktami itd. wciąż trwają, dlatego warto aktualizować swoje informacje – zachęcam do odwiedzania w tym celu zakładki „Newsy”.